مدیریت دولتی عامل سرطان بدخیم خودروسازی ؛ چرا حال صنعت خودرو ایران بد است؟

در این مطلب می خواهیم به این سوال پاسخ دهیم که چرا صنعت خودرو ایران به این روز افتاده است و چرا همیشه خودروسازان ناراضی اند؟

چندین دهه است که هر موقع از خودروسازان دولتی در مورد وضعیت صنعت خودرو ایران سوال می کنیم، می گویند که این صنعت به هیچ عنوان حال و روز خوشی ندارد و درآمد و خرج این شرکت ها به هم نمی خورد و در این بخش ها با ناترازی های عجیب و غریب روبرو هستیم و مدیران این شرکت برای کاهش ضرردهی ناچار به کاهش کیفیت محصول خود هستند. اما این مشکلات از کجا نشأت می گیرد و برای رفع این مشکلات می بایست چه تحولاتی در صنعت خودرو ایران رخ دهد؟

دخالت های دولت باعث عقب ماندگی صنعت خودرو ایران

اگر شرایط صنعت خودرو ایران را از دوران پس از انقلاب تا به همین امروز بررسی کنیم می بینیم که دولت های مختلف به طور ویژه ای به خودروسازی داخلی نگاه می کردند و همواره سیاست های مختلفی را در این صنعت پیاده سازی کرده اند و هر دولتی که بر سر کار آمده نسخه مخصوص خود را برای این صنعت تجویز کرده است. وجود این سیاست های گوناگون و مختلف در این چند دهه موجب شد که به جای آنکه خودروسازان بر توسعه و ارائه محصولات با کیفیت و قابل دفاع در بازارهای جهانی تمرکز کنند، تمرکزشان بر جلب رضایت مقامات بالا دستی باشد و هدف اصلی تولیدکنندگان دولتی که می بایست ارائه محصول درست و رضایت خریداران باشد به کلی فراموش شود.

اما این موضوع به تنهایی نمی تواند باعث وخامت حال صنعت و بازار خودرو کشور شود بلکه قضیه از آنجایی بیخ پیدا می کند که دولت ها نه تنها در تولید خودروهای داخلی دخالت کرده اند بلکه در عرضه محصولات داخلی نیز می توان رد پای دولت را مشاهده کرد. به عنوان مثال در این تمام این سال ها قیمت محصولات شرکت سایپا و ایران خودرو به طور مستقیم توسط دولت ها و بدون در نظر گرفتن هزینه های تولید، قیمت ارز خارجی و… انجام می شد که همین موضوع ضرردهی خودروسازان را چندین برابر کرده و موجب کاهش کیفیت محصولات داخلی شده است. از طرفی قیمت گذاری دستوری دولت ها عامل اصلی اختلاف قیمت فاحش میان قیمت درب کارخانه و بازار خودروهای داخلی شده و موجب شده است تا قشر عظیمی از مردم به خودروهای داخلی به چشم کالای سرمایه ای نگاه کنند.

برای آنکه بیشتر متوجه تاثیرات منفی این دخالت ها شویم کافیست که وضعیت فعلی بازار خودرو ایران را با وضعیت این بازار در دهه ۸۰ مقایسه کنیم. در دهه ۸۰ به دلیل قیمت ریالی به نسبتا پایین دلار و همکاری با خودروسازان مطرح جهانی و همچنین عدم وجود تحریم های شدید بین المللی، بازار خودروی ایران در وضعیت خوبی قرار داشت. از طرفی قیمت تمام شده خودروهای تولید داخل اختلاف بسیار زیادی با میانگین درآمد عامه مردم در آن سال ها نداشت و مرد ایران راحت تر از زمان حال می توانستند صاحب خودرو شوند. همچنین به دلیل میزان عرضه و تقاضا مناسب، قیمت بازار خودروهای داخلی تفاوت آنچنان بالایی با قیمت درب کارخانه نداشت و به همین دلیل عامه مردم به جای آنکه خودروی خود را از بازار تهیه کنند، مستقیما از کارخانه خریداری می کردند. بد نیست بدانید که بر اساس آمار و ارقام، در دهه ۸۰ میانگین قیمت محصولات شرکتی نظیر ایران خودرو حدودا ۱۱ هزار دلار بود اما میانگین قیمتی محصولات این شرکت در حال حاضر و با دلار ۸۳ هزار تومانی حدودا ۸۸۰۰ دلار است که این یعنی کاهش چند ده درصدی ارزش دلاری خودروهای ایرانی علی رغم افزایش هزینه های تولید و تورم.

مدیریت دولتی چه بلایی بر سر صنعت خودرو آورد؟

اما همانطوری که اشاره شد دخالت های دولت در صنعت خودرو تنها در بخش عرضه و قیمت گذاری نبوده و دولت ها در انتصابات در حوزه مدیریت شرکت های خودروساز نیز نقش داشتند. وجود انتصابات دولتی در بدنه صنعت خودرو یکی از مهم ترین عواملی بود که صنعت خودروی ایران را چندین دهه عقب نگه داشت چرا که مدیران دولتی در این سال ها تنها دنباله روی دستورات سیاسی بودند و اصلا توجهی به سودآوری و یا ضرردهی شرکت خودروسازی داخلی نداشتند و حتی مقاومتی هم در برابر فشارهای ناکارآمد و سیاست های غلط دولت ها از خود نشان نمی دادند.

به عنوان مثال اگر شرکت ایران خودرو را که تا به امروز هم مدیریت دولتی و هم مدیریت خصوصی را تجربه کرده است را ملاک قرار دهیم می بینیم که در همان دهه هشتاد، که به عنوان اوج شکوفایی صنعت خودرو به حساب می آید، مدیریت دولتی به جای آنکه تمرکز خود را بر توسعه فناوری و افزایش کیفیت محصولات، کاهش هزینه های تولید و ارائه محصولاتی قابل دفاع در بازارهای جهانی بگذارد، تمرکز خود را بر سرمایه گذاری در کشورهای بی ثبات نظیر؛ عراق، ونزوئلا و… و توسعه خطوط مونتاژ غیر اقتصادی در شهر های مختلف بدون ارزش افزوده واقعی و همچنین تاسیس زیر مجموعه های بدون بازده گذاشت که حاصل این سیاست ها وضعیت وخیم و بسیار بد این شرکت در ادوار گذشته است.

اما اگر کارنامه همین شرکت ایران خودرو را بعد از روی کار آمدن مدیریت خصوصی زیر ذره بین قرار دهیم می بینیم که مدیران فعلی این شرکت با چنگ و دندان و با هر روشی که شده به دنبال ایجاد ارزش های واقعی و سوددهی این شرکت است و حتی برای به ثمر رساندن سیاست ها و دفاع از منافع خود با وزارت صمت نیز دست به گریبان است چرا که در مدیریت خصوصی، بر خلاف مدیریت دولتی، سود و زیان اهمیت بسیار زیادی دارد و اصلا عامل بقای چنین مجموعه هایی است.

راه حل برون رفت از این شرایط چیست؟

با اینکه صنعت خودرو ایران در وضعیت بسیار بد و ناامید کننده ای قرار دارد اما هنوز هم با انجام و پیاده سازی برخی سیاست های درست می توان به آن امیدوار بود. در وهله اول چیزی که کاملا مسلم است این است که صنعت خودروی ایران بایستی به طور کاملا واقعی خصوصی سازی شود و دولت ها به جای ایجاد انحصار و رانت های دولتی به فکر حمایت از تولیدکنندگان در کنار دفاع از حقوق مصرف کنندگان بوده و از رقابت سالم و درست در بازار و صنعت خودرو حمایت کنند. مورد دیگری که می تواند در احیای صنعت خودرو کشور اثر گذار باشد این است که قیمت گذاری خودروها می بایست به شکلی منطقی توسط شرکت ها انجام شده و دولت تنها نقش ناظر ایفا کنند و نه نقش قیمت گذار را. به عبارت دیگر باید فرآیند آزادسازی قیمت ها به طور کامل اجرایی شده و دست دولت در فرآیند قیمت گذاری خودروهای داخلی کوتاه شود.